ریسک اعتبار به‌نوعی بخشی از ریسک مالی محسوب می‌شود. جهت جلوگیری از طولانی شدن مطلب و اینکه ریسک احساسی نیز بخشی از ریسک شخصی است، توضیح آن را به این مختصر خاتمه دادم.
ریسک در سرمایه گذاری چیست؟
زمانی که در مورد سرمایه‌گذاری و راه‌های آن صحبت می‌کنیم٬ یکی از اولین مسائلی که در ذهن شما تداعی می‌شود میزان ریسک این برنامه‌ها است. در این زمینه اتفاقا حق با شما است.
شاید بپرسید چرا؟ پاسخ این است که اگر قبل از هر تصمیمی جوانب مختلف آن را در نظر بگیرید احتمالا با گذر زمان اصطکاک کمتری متوجه سرمایه شما خواهد شد. دلیل دیگری که در مورد اهمیت این مسئله می‌توان بیان کرد این است که ریسک در سرمایه گذاری و بازار سرمایه ریسک در سرمایه گذاری و بازار سرمایه هرچه بیشتر در مورد احتمالات مختلف بدانیم در زمان مواجهه با آنها اقدامات بهتری در پیش خواهیم گرفت.
اگر بخواهیم در مورد ریسک صحبت کنیم در ابتدا باید بدانید که هر نوعی از سرمایه‌گذاری شامل درجه‌های مختلفی از ریسک می‌شود. سرمایه‌گذاری در بورس٬ انواع اوراق قرضه٬ صندوق‌های سرمایه‌گذاری و صندوق‌های قابل معامله در بورس٬ همگی این قابلیت را دارند که ارزش خود را از دست بدهند. حتی ممکن است در صورتی که شرایط بازار نامساعد شود٬ این دارایی‌ها تمام ارزش خود را از دست دهند.
ریسک از دست دادن دارایی‌ها حتی می‌تواند شامل سرمایه‌گذاری‌های محافظه‌کارانه و بیمه هم باشد. چرا که ممکن است در طول زمان به اندازه کافی درآمد نداشته باشند تا با افزایش هزینه‌های ناشی از تورم همگام شوند. به هرحال بهتر است در مورد ریسک بیشتر بدانیم و در مرحله اول باید بتوانیم آن را تعریف کنیم
ریسک چیست؟
با شروع فرایند سرمایه‌گذاری٬ ریسک هم به دنبال آن خواهد آمد. به زبان ساده‌تر ریسک هرگونه عدم اطمینان است که سرمایه‌گذاری شما را تحت تاثیر قرار می‌دهد. ریسک می‌تواند بر رفاه مالی شما تاثیر منفی بگذارد.
به عنوان مثال ممکن است ارزش سرمایه شما به دلیل شرایط بازار (همان ریسک‌های بازاری که در آن فعال هستید) افزایش یا کاهش یابد.
در مثالی دیگر می‌توان گفت که تصمیمات سازمانی مانند گسترش حوزه‌های کاری جدید یا ادغام با شرکتهای دیگر می‌تواند بر ریسک سرمایه‌گذاری شما را در آن سازمان تاثیر بگذارد و ارزش آن را افزایش یا کاهش دهد.
اگر صاحب یک سرمایه‌گذاری بین‌المللی هستید٬ رویدادهای داخل کشورهای مشترک در سرمایه‌گذاری می‌تواند روی آن تاثیرگذار باشد. ریسک‌های سیاسی و ریسک‌های ارزی در این مثال می‌تواند بر سرمایه شما اثر بگذارد.
انواع دیگری نیز از ریسک وجود دارد. برای مثال اینکه سرمایه‌گذاری خود را چقدر آسان یا چقدر سخت می‌تواندی به پول نقد تبدیل کنید٬ ریسک نقدینگی نامیده می‌شود. یکی دیگر از عوامل ریسک این است دارایی خود را در چند سبد سرمایه‌گذاری کرده‌اید.
واضح است اگر همه دارایی‌تان در یک واحد سهام سرمایه‌گذاری کنید٬ در صورت کاهش ارزش آن سهام ضرر بزرگتری شامل حالتان خواهد شد و ریسک بیشتری می‌کنید. اما باز هم اگر بخواهید بک تعریف به خصوص از ریسک داشته باشید٬ به طور خلاصه می‌توانیم بگوییم ریسک احتمال وقوع یک نتیجه مالی منفی است که برای شما از اهمیت بالایی برخوردار است.
چند مفهوم کلیدی در مورد ریسک
چندین مفهوم کلیدی وجود دارد که بهتر است در مورد ریسک‌های سرمایه‌گذاری درک کنید.
سطح ریسک مرتبط با یک سرمایه‌گذاری یا طبقه دارایی خاص معمولا با سطح بازدهی که سرمایه‌گذاری ممکن است در آینده به دست آورد٬ ارتباط مستقیم دارد. اما آیا منطق خاصی برای توضیح این مسئله وجود دارد؟ بله!
منطق پشت ارتباط این است که آن دسته از سرمایه‌گذاران که تمایل به پذیرش ریسک سرمایه‌گذاری‌های پرخطر دارند و به صورت بالقوه سرمایه خود را از دست می‌دهند٬ باید برای رسسک خود پاداش دریافت کنند.
در زمینه سرمایه‌گذاری٬ پاداش‌ها امکان بازدهی را بالا می‌برد. در بین انواع مختلف سرمایه‌گذاری٬ سرمایه‌گذاری‌های سهامی بالاترین بازدهی را در بلندمدت داشته اند. پس از آن اوراق قرضه شرکتی٬ اوراق خزانه و معادل‌های نقدی و برنامه‌های پس‌انداز بانکی هستند.
در مقابل این بازدهی‌های نسبتا بالا همیشه ریسک‌های بیشتر وجود دارد. یعنی سهام به عنوان یکی از طبقات دارایی ریسک بیشتری از دیگر انواع سرمایه‌گذاری‌های یاد شده دارد. در این جا سود بیشتر برنامه‌های سرمایه‌گذاری سهامی به عنوان پاداشی در مقابل ریسک بالای آن در نظر گرفته می‌شود.
- فراموش نکنید که استثنا بسیار زیاد است
اگرچه سهام در طول تاریخ بازدهی بالاتری نسبت به اوراق قرضه و سرمایه‌گذاری‌های نقدی داشته است (البته در سطح بالاتری از ریسک)٬ اما همیشه اینطور نیست که سهام نسبت به اوراق قرضه عملکرد بهتری داشته است. همه این انواع سرمایه‌گذاری که پیش تر در مورد آنها صحبت کردیم دارای ریسک هستند اما بازدهی و سطح ریسک هر نوع به شرایط بازار٬ شرایط اقتصادی و نحوه به کارگیری سرمایه‌گذاری‌ها وابسته است و می‌تواند نتایج متفاوتی را رقم بزند.
بنابراین بهتر است قبل از سرمایه‌گذاری بدانید که ریسک فقط به نوع سرمایه‌گذاری انتخابی شما وابسته نیست. متغیرهای بسیاری در ریسک سرمایه‌گذاری شما دخیل هستند.
- میانگین‌ها و نوسانات
شاید بپرسید از چه راهی می‌توانیم در مورد ریسک بهتر تصمیم‌گیری کنیم؟ در پاسخ این سوال می‌توان گفت که میانگین وضعیت دارایی در دوره‌های زمانی سابق می‌تواند راهنمای خوبی در مورد میزان ریسک آن باشد. با بررسی میانگین‌ها تا حدودی می‌توانید بررسی کنید که این مسیر برای اهداف و شرایط شخصی شما مناسب است یا خیر.
با این حال باز هم اگر یک سبد سهامی متنوع و گسترده را برای طولانی مدت در اختیار داشته باشید٬ هیچ تضمینی وجود ندارد که نرخ بازدهی این سبد با میانگین دوره‌های زمانی قبل شباهت داشته باشد.
اگر بخواهیم یک عامل تعیین‌کننده دیگر برای بازگشت سرمایه به شما معرفی کنیم٬ می‌توان به زمان درست خرید یا فروش سهام اشاره کرد. در این مورد حتما شما هم مثل «کم بخر و گران بفروش» را شنیده‌اید. اما خوب است بدانید که بسیاری از سرمایه‌گذاران دقیقا برعکس این مثل عمل می‌کنند.
حتی ممکن است با کاهش قیمت یک سهم واحد دو سهامدار به میزان متفاوتی ضرر کنند. می‌پرسید چطور؟ اگر نفر A یک سهام یا سهامی از یک صندوق سرمایه‌گذاری را زمانی که بازار گرم است و قیمت بالایی دارد بخرد٬ در زمان کاهش قیمت (که به هر علتی ممکن است اتفاق بیفتد) در مقایسه با نفر B که همان سهم را با قیمت پایین‌تر خریده‌است ضرر بیشتری را متحمل خواهد شد.
در این وضعیت میانگین بازدهی سالیانه برای نفر A کمتر از بازدهی نفر B خواهد بود و بهبودی او نیازمند زمان بیشتری است.
- زمان می‌تواند مانند یک شمشیر دو لبه عمل کند.
گذر زمان در سرمایه‌گذاری می‌تواند به نفع شما و یا به ضررتان تمام شود. اما چطور ممکن است یک متغیر تا این حد تاثیرات متفاوتی بر سرمایه داشته باشد؟ با بررسی داده‌های تاریخی به وضوح می‌توان دید که نگهداری یک سبد گسترده از سهم‌های مختلف در یک دوره زمانی طولانی به طور قابل توجهی شانس شما را برای از دست دادن اصل سرمایه‌تان کاهش می‌دهد.
با این حال داده‌های پیشین نباید باعث گمراهی شما به عنوان یک سرمایه‌گذار شود و گمان کنید سرمایه‌گذاری در دوره‌های زمانی طولانی ریسک کمتری دارد. برای مثال فرض کنید یک سرمایه‌گذار ۱۰۰۰۰دلار در یک سبد سهان با تنوع گسترده سرمایه‌گذاری می‌کند و ۱۹ سال بعد شاهد رشد آن به ۲۰۰۰۰ دلار است.
سال بعد پرتفوی سرمایه‌گذار ۲۰درصد از ارزش خود (یا ۴۰۰۰دلار) را به علت رکود بازار از دست می‌دهد. در نتیجه در پایان یک دوره ۲۰ ساله٬ سرمایه‌گذار به جای پرتفوی ۲۰۰۰۰دلاری که پس از ۱۹ سال در اختیار داشت؛ صاحب یک سبد ۱۶۰۰۰دلاری است. پول به دست آمد اما نه به اندازه فروش سهام در سال قبل!
به همین دلیل است که سهام همیشه در دسته سرمایه‌گذاری‌های پرریسک طبقه‌بندی می‌شود. حتی در بلندمدت هم سهام در دسته سرمایه‌گذاری پرریسک است و هرچه بیشتر آن را نگه دارید نمی‌توانید بگویید که ایمن‌تر شده است.
تا اینجا در تلاش بودیم تا شما را با مفهوم ریسک و عوامل گسترده موثر بر آن آشنا کنیم. برای جلوگیری از آسیب‌های شدید ریسک به سرمایه‌تان بهتر است با دانش کافی وارد بازار سرمایه‌گذاری شوید یا این کار را به متخصصین بسپارید.
اپلیکیشن نزدیک برای شروع فرایند سرمایه‌گذاری میزان ریسک‌پذیری شما را اندازه گرفته و سبذ سرمایه‌گذاری شما را متناسب با محدودیت‌ها و ویژگی‌های خودتان تنظیم می‌کند. فرایند سرمایه‌گذاری در نزدیک کاملا هوشمند و ساده و در راستای اهداف شما است. در تمام مراحل سرمایه‌گذاری نزدیک شماییم!
ویژگی سرمایه گذاران ریسک ریسک در سرمایه گذاری و بازار سرمایه پذیر چیست؟
به نظر شما سرمایه گذاران ریسک پذیر چه ویژگی هایی دارند؟ آیا این افراد با پذیرش ریسک به موفقیت های بیشتر دست می یابند؟ چه میزان از پذیرش ریسک در سرمایه گذاری مفید است؟ شما تا چه اندازه، پذیرای معاملات ریسکی هستید؟
برای رسیدن به پاسخ پرسش های مطرح شده، بهتر است در ابتدا بیان کنیم که مقصود از تحمل ریسک، میزان نوسانی است که هر یک از سرمایه گذاران می توانند در ارزش دارایی خود تحمل کنند. چنانچه شما یک فرد محتاط هستید و بخواهید وارد بازار شوید و به سرمایه گذاری بپردازید که میزان ریسک و نوسانات بالایی دارد، در این صورت ممکن است نتوانید پذیرای نوسانات بازار بوده و از تحمل شما خارج باشد و در نتیجه، در زمانی نامناسب اقدام به فروش دارایی خود نمایید.
ریسک پذیری چیست؟
سنجش ریسک پذیری و آگاهی از میزان تحمل ریسک هر فرد برای شروع و فعالیت در بازارهای مالی، یکی از گام های مهم در انتخاب بهترین روش سرمایه گذاری محسوب می شود.
یک بازار سرمایه را در نظر بگیرید، بازاری که سرمایه گذاری در آن به روش های متعددی انجام می شود و ممکن است هر یک از آن ها میزان ریسک مشخصی داشته و برای گروه خاصی از سرمایه گذاران مناسب باشند، روش سرمایه گذاری مستقیم در بورس علاوه بر اینکه نیاز به دانش و آگاهی زیاد دارد، مستلزم تحمل میزان قابل توجهی از ریسک می باشد و برای افراد ریسک پذیر مناسب است، در چنین شرایطی مسئولیت مدیریت پرتفوی مورد نظر تنها بر عهده خود فرد است و در مقابل سرمایه گذاری در صندوق درآمد ثابت که یکی از روش های سرمایه گذاری غیر مستقیم است، انتخاب مناسب تری برای افراد محتاط به شمار می رود.
به طور کلی، افق زمانی سرمایه گذاری، میزان درآمد و اهداف مالی افراد از جمله عوامل موثر بر تعیین میزان ریسک پذیری می باشند. همچنین مطالعات نشان می دهند که در بسیاری از موارد، میزان ریسک پذیری افراد با افزایش سن، کاهش می یابد. بنابراین برای شروع یک سرمایه گذاری موفق، نسبت به شخصیت خود به‌عنوان یک سرمایه گذار، به شناخت و اطلاعات کافی برسید.
ویژگی های سرمایه گذاران ریسک پذیر
در نظر داشته باشید که سرمایه گذاران ریسک پذیر و رفتارها و تصمیماتشان در بازار به منزله اطلاق به افرادی که با این سبک، تصمیماتی بی دقت و عجولانه اتخاذ می کنند، نیست. بلکه مقصود این است که، این گروه از سرمایه گذاران پیش از اتخاذ تصمیمات مهم، اقدام به بررسی دقیق و جمع آوری اطلاعات کافی نموده و با در نظر گرفتن احتمال شکست و آگاهی کامل نسبت به پذیرش ریسک، اقدام به انجام معامله می کنند. به بیان دیگر می توان گفت، ریسک پذیری به این معناست که سرمایه گذار هم توان تحمل ریسک را دارد و هم از نحوه مدیریت آن آگاهی دارد. در ادامه متن می خواهیم در مورد مشخصات و ویژگی های افراد و سرمایه گذاران ریسک پذیر صحبت کنیم. چنانچه شما نیز دارای شخصیتی هستید که پذیرای معاملات و ریسک ها می باشید، می توانید این موارد را در خود تقویت نموده و هوشمندانه تر اقدام کنید.
این موضوع را در نظر داشته باشید که برخورداری از روحیه ریسک پذیری به معنای پیروزی همیشگی نیست. چرا که مشاهده می شود، گاهی این دسته از سرمایه گذاران علاوه بر کسب سودهای قابل توجه، شکست هایی را نیز متحمل شده اند.
سرمایه گذاران ریسک پذیر، دارای دیدگاهی بلندمدت هستند و در واقع، بلندمدت بودن افق سرمایه گذاری از جمله مهم ترین فاکتورهایی است که توان تحمل ریسک را در سرمایه گذاران افزایش می دهد. زمانی که قصد ندارید در مدت زمانی کوتاه به سرمایه خود دست بزنید، می توانید اطمینان داشته باشید که بازار پس از عبور و پشت سر گذاشتن نوسانات، به تعادل نهایی خواهد رسید و از آنجایی که، اصلی ترین هدف سرمایه گذاران ریسک پذیر، کسب حداکثر بازدهی است، آنها حاضرند به خاطر آن نیز حداکثر میزان ریسک را تحمل کنند.
روش های سرمایه گذاری در بورس از تنوع قابل توجهی برخوردار هستند و تعداد آن زیاد است. با توجه به موارد بیان شده، سرمایه گذاری های مناسب افراد ریسک پذیر، روش های سرمایه گذاری مستقیم و سرمایه گذاری در صندوق سهامی بوده و از گزینه های سرمایه گذاری بهتر محسوب می شوند. چنانچه شما نیز به عنوان یک سرمایه گذار ریسک پذیر فعالیت می کنید و از دانش مالی کافی برای سرمایه گذاری موفق در بورس برخوردارید، سرمایه گذاری مستقیم در بورس و خرید و فروش سهام نیز می تواند انتخاب مناسبی برای شما باشد و معامله ای موفق را برای شما رقم زند.
همچنین توجه داشته باشید که سرمایه گذاری غیرمستقیم، می تواند برای افرادی که دانش کافی در سرمایه گذاری و همچنین زمان کافی برای بررسی گزینه های مختلف سرمایه گذاری را در اختیار ندارند نیز روش بسیار مناسبی به شمار رود. چنانچه شما فکر می کنید که بازدهی بورس برای شما جذاب تر است و تصور می کنید از دانش مالی برای خرید و فروش مستقیم در این بازار ریسک در سرمایه گذاری و بازار سرمایه برخوردار نیستید، می توانید از میان روش های سرمایه گذاری در بورس، روش سرمایه گذاری غیر مستقیم که شامل صندوق سهامی و سبدگردانی اختصاصی که کاملا متناسب با میزان ریسک پذیری و افق سرمایه گذاری مورد نظر شما، انتخاب می شود را انتخاب کنید و از کسب حداکثر بازدهی ممکن در بازار اطمینان حاصل کنید.
خدمات سبدگردانی، با توجه به اختصاصی بودن نوع سرمایه گذاری برای هر فرد، از بهترین روش های سرمایه گذاری در بورس است. علاوه بر آن، سرمایه گذاری در یک صندوق سهامی مطمئن نیز از گزینه های سرمایه گذاری مناسب افراد ریسک پذیر بوده و با توجه به مدیریت حرفه ای دارایی ها، از بازدهی مناسبی نیز برخوردار است.
انواع ریسک های سرمایه گذاری دربازار بورس
ریسک در بازار بورس بدون شک رفیق دائمی یک سرمایه‌گذار است. آنچه بدان “ریسک” اطلاق می‌شود درواقع زیان بالقوه و قابل‌اندازه‌گیری در یک فرآیند سرمایه‌گذاری است.
چندان تفاوتی ندارد سرمایه‌گذار جسور باشید یا محافظه‌کار، درهرصورت با انواع مختلف ریسک در بازار بورس سروکار خواهید داشت. پیش‌تر هفت نکته‌ی مهم قبل از شروع فعالیت در بورس را برایتان توضیح دادیم. اما اگر نبرد با گاو بی شاخ و دم را آغاز کرده‌اید و به دنبال پیدا کردن رگ خواب آن هستید، اندکی دست نگه‌دارید!
در یک طبقه‌بندی، ریسک در بازار بورس به دو قسمت کلی تقسیم می‌شود. انواع آن ریسک‌های قابل‌اجتناب (باقاعده مند) و ریسک‌های غیرقابل‌اجتناب (بی‌قاعده) است. ریسک‌های قابل‌اجتناب آن دسته از ریسک‌هایی هستند که شاید بتوان با انجام برخی اقدامات از بروز آن جلوگیری کرد. در مقابل، ریسک‌های بی‌قاعده ریسک‌هایی هستند که غیرقابل‌کنترل هستند و وقوع آن در هر زمان دور از ذهن نیست.
فارغ از اینکه بخواهیم به طبقه‌بندی و فیلتر کردن (پالایه کردن) انواع ریسک بپردازیم، در ادامه تصمیم داریم شمارا با هفت نوع مختلفِ ریسک در بازار بورس آشنا کنیم.
۱- ریسک عملیاتی
ریسک عملیاتی (Operational Risk) نوعی از ریسک در بازار بورس است که با اهرم‌های مالیاتی ارتباط مستقیم دارد. این نوع ریسک به‌طور مستقیم تأثیری بر سرمایه‌گذاری ما ندارد اما غیرمستقیم سرمایه‌ی ما را تهدید می‌کند.
هدف اولیه از سرمایه‌گذاری در بازار بورس قطعاً کسب ثروت است. اما مالیات، برای بلعیدن این ثروت، کمربسته است! مالیات می‌تواند ریسک تلقی شود، چراکه بخشی از سودآوری شرکت‌ها تابع قوانین مالیاتی است که پیوسته در حال تغییر است
۲- ریسک مالی
ریسک مالی (Financial Risk) گونه‌ای دیگر از مراتبِ ریسک در بازار بورس است که به اِمکان از دست رفتن سرمایه اطلاق می‌شود. این ریسک در اثر افزایش میزان بدهی‌های شرکت ، به سهامداران تحمیل می‌شود.
درصورتی‌که شرکتی که مالک سهام آن هستیم عملکرد مناسبی نداشته باشد ممکن است در معرض ورشکستگی قرار بگیرد. این ریسک تا حدودی سیستماتیک است و قابل پیش‌بینی است. با تحقیق و شناخت هر چه‌بهتر شرکتی که قصد سرمایه‌گذاری در آن داریم، این ریسک کاهش می‌یابد. درواقع شرکتی ازنظر مالی سالم است که بتواند سود بسازد و اگر شرکتی بتواند سود بسازد پس با سرمایه‌گذاری در آن نیز موفق خواهد بود.
نباید فراموش کرد که این تحقیق تنها احتمالِ این ریسک را کاهش می‌دهد نه اینکه آن را به صفر برساند. این نوع ریسک در بازار بورس حتی در شرایط پویایی اقتصاد نیز وجود دارد.
۳- ریسک نرخ بهره
تغییرات نرخِ بهره‌ی بانکی (Interest Rate) از دیگر جوانبِ ریسک در بازار بورس است. تأثیر این نوع از ریسک مخصوصاً بر روی اوراق با درآمد ثابت به‌شدت بالاست. ممکن است در نگاه اول این ریسک عجیب و غیرمنطقی به نظر برسد اما حرفه‌ای‌های بازار همیشه این ریسک را در معادلات تجاری خود در نظر می‌گیرند.
نرخ بهره‌ی بانکی بر اساس قوانین مشخصی تغییر پیدا می‌کند. کاهش یا افزایش نرخ بهره‌ی سپرده‌های بانکی به‌شدت بر رفتار مصرف‌کنندگان و سرمایه‌گذاران تأثیر خواهد گذاشت.
بیایید فرض کنیم بر روی اوراق مشارکت دولتی، با نرخ علی‌الحساب ۲۳درصد سرمایه‌گذاری کرده‌اید. حال اگر بانک مرکزی نرخ بهره‌ی بانکی را تا ۲۸ درصد بالا ببرد به‌تبع آن نرخ سپرده‌های بانکی نیز بالا خواهد رفت. در این صورت اوراق مشارکتی که شما پیش‌ازاین با نرخ ۲۳درصد خرید کرده بودید، تا حد زیادی ارزش خود را از دست خواهد داد.
البته داستان به همین‌جا ختم نمی‌شود. تغییرات مخرب نرخ بهره باعث افزایش نرخ سود وام‌دهی بانک‌ها خواهد شد و درنتیجه هزینه‌های مالی شرکتهای بورسی را افزایش خواهد داد. این مطلب مخصوصاً برای شرکت‌هایی که حجم بدهی چشمگیری دارند فوق‌العاده خطرناک است. در زمان افزایش نرخ بهره، شرکتهای دارای بدهی انباشته، برای قرض گرفتن(وام گرفتن) پول باید سود بیشتری پرداخت کنند. درنتیجه سودآوری شرکت به‌طور چشمگیری کاهش می‌یابد و به‌تبع آن از جذابیت سهم در بازار کم خواهد شد.
به‌جرئت می‌توان گفت مهم‌ترین ریسک در بازار بورس ، ریسک تغییرات نرخ بهره است.
۴- ریسک تورم
تعجب نکنید که چرا این ریسک تورم (inflation risk) را بلافاصله پس از ریسک نرخ بهره آوردم چراکه این دو ریسک رابطه‌ی تنگاتنگی باهم دارند. تورم عبارت است از کاهش ارز پول رایج، به‌نحوی‌که برای خرید کالا یا خدمات مجبور باشیم پول بیشتری را نسبت به گذشته پرداخت کنیم. ریسک تورم را اصطلاحاً ریسک قدرت خرید نیز اطلاق می‌کنند.
تصور کنید حساب سپرده‌ی بانکی با نرخ سود ۱۸ درصد را افتتاح می‌کنید. چنانچه نرخ بهره افزایش پیدا کند، نرخ سود سپرده نیز رشد خواهد کرد. در این حالت سرمایه‌ی شما در مقابل ریسک نرخ بهره محفوظ است. اما چنانچه نرخ تورم افزایش پیدا کند به‌نحوی‌که بیشتر از نرخ سود بانکی باشد چطور؟ در این شرایط شما زیان خواهید کرد.
سودآوری یک شرکت متناسب با نرخ تورم دستخوش تغییر و تحول قرار می‌گیرد، هزینه‌ها، درآمدها و تراز مالی شرکت‌ها متناسب با نوع شرکت، تغییرات متفاوتی خواهد داشت. از همین رو، افزایش یا کاهش نرخ تورم، سرمایه‌گذاری شما در بازار را با خطر مواجه می‌کند.
۵- ریسک بازار
ریسک بازار (Market Risk) نوعی دیگر از جوانب ریسک در بازار بورس است که مستقیماً تابع رفتار سرمایه‌گذاران و سطوح عرضه و تقاضا در بازار بورس است. این نوع ریسک البته ازجمله ریسک‌هایی است که همه‌ی ما روزانه با آن مواجه هستیم.
بازار بورس متشکل از چند صد هزار سرمایه‌گذار است که با رویکردهای مختلفی وارد بازار بورس می‌شوند. مجموع تصمیمات خریدوفروش این سرمایه‌گذاران است که عرضه و تقاضا را در بازار تشکیل می‌دهد.
هنگامی‌که تعداد زیادی از سرمایه‌گذاران تصمیم بگیرند سهم خاصی را (به دلایل منطقی با غیرمنطقی) خرید کنند، تقاضا برای این سهم افزایش می‌یابد. چنانچه عرضه‌های این سهم نیز کم باشد، درنتیجه قیمت سهم افزایش خواهد یافت. عکسِ این سناریو نیز صادق است و درواقع پویایی نظام عرضه و تقاضا، نوساناتِ (گه گاه شدید) سهم را به دنبال خواهد داشت. این نوسانات همان ریسک بازار اطلاق می‌شود.
۶- ریسک سیاسی
ریسک سیاسی (Political Risk) شکلِ دیگری از ریسک در بازار بورس است. این ریسک به‌طور کاملاً مستقیمی به سیاست‌های دولت وابسته است. ازجمله مهم‌ترین پارامترهای تأثیرگذار در جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی یک کشور، همین ریسکِ سیاسی است.
شرکت‌ها را در حکمِ آبزیان یک رودخانه تصور کنید، سیاست‌های یک کشور در حکمِ آب این رودخانه است. همان‌طور که آبزیان درون یک رودخانه‌ی حاوی آب‌های آلوده می‌میرند، سیاست‌های نادرست یک کشور نیز شرکت‌ها را به ورطه‌ی ورشکستگی می‌کشاند. البته که این تغییرات سیاسی ممکن است برای برخی دیگر از شرکت‌ها زمینه‌ی افزایش درآمد باشد.
۷- ریسک شخصی
منشأ ریسک را همیشه نباید در بازار یا ریسک در سرمایه گذاری و بازار سرمایه عوامل اقتصادی یافت. در اغلب مواقع ریسک سرمایه‌گذاری در بازار بورس، مستقیماً به خود سرمایه‌گذار بازمی‌گردد. گاهی سرمایه‌گذاران بجای پیشه کردن صبر، با عجولی، خودشان برای خودشان ریسک را خلق می‌کنند!
تصور کنید سرمایه‌گذاری، میزان ۱۰ میلیون تومان از سهام یک شرکت را با دیدگاه دوساله خرید می‌کند. حال قیمت سهم تحت تأثیر عوامل مقطعی، به ۹ میلیون تومان کاهش پیدا می‌کند. ازقضا سرمایه‌گذار فرضی ما به پول خود نیاز پیداکرده و مجبور می‌شود سهام خود را بازیان بفروشند. چه‌بسا ضرر یک‌میلیون تومانی (آن‌هم در مقطع کوتاه) برای سرمایه‌گذاری که با تفکر دوساله سهم را می‌خرد طبیعی باشد. اما فروش زودهنگام شخص (به دلیل نیاز مالی) وی را در معرض خطر ریسک شخصی قرار می‌دهد.
ممکن است بتوانیم تمام ریسک‌های بازار را با تشکیل سبد سهام و مدیریت توزیع وزن سرمایه به حداقل برسانیم. اما ریسک شخصی تابع عملکردهای نابجا و غلط سرمایه‌گذار است که کاملاً وابسته به خود اوست.
ریسک در بازار بورس به همین‌جا ختم نمی‌شود!
این جستار تلاش کرد شمارا به هفت مورد از انواع ریسک در بازار بورس آشنا سازد. اما سرمایه‌گذاری در بورس مراتب دیگری از ریسک، ازجمله ریسک احساسی و ریسک اعتبار را نیز شامل می‌شود.
- ریسک احساسی: که منشأ آن احساسات و عواطف معامله گران ازجمله ترس و طمع است
- ریسک اعتبار: که به عدم توانایی شرکت در بازپرداخت اصل سرمایه‌بر اساس تعهدات گفته می‌شود
ریسک اعتبار به‌نوعی بخشی از ریسک مالی محسوب می‌شود. جهت جلوگیری از طولانی شدن مطلب و اینکه ریسک احساسی نیز بخشی از ریسک شخصی است، توضیح آن را به این مختصر خاتمه دادم.
ریسک در سرمایه گذاری و بازار سرمایه
همۀ سازمانها اعم از کوچک و بزرگ، سهامی عام یا خاص، دولتی و غیردولتی در هر سطحی از عملکرد و در هر زمان و مکان با دامنهای از ریسکها که ممکن است بر کارکرد و دستیابی آنها به اهدافشان تأثیر بگذارد، مواجه هستند. شواهد موجود نیز نشان می‌دهند که با تحولات جهانی اخیر، دامنۀ این ریسکها در حال افزایش است. بدیهی است میزان اهمیت این ریسکها برای همۀ سازمانها یکسان نیست.
تماس با مشاور
پاسخگویی به شما افتخار ماست، لطفاً تماس بگیرید.
طی سالیان متمادی و با توسعۀ بازارها و نهادهای مالی، عدم توجه به حوزۀ مدیریت ریسک (به خصوص طی بحرانهای مالی و اعتباری) سبب ورشکستگی بسیاری از سازمانها و شرکتهای بزرگ و آسیب دیدن جدی اقتصادها شده است. ظهور رشتۀ تخصصی مدیریت ریسک به عنوان پاسخی عملی به مسئلۀ فوق، موجب تغییرات قابل توجهی در سازوکار استراتژیک شرکت‌ها گردید و همراه با خود، توسعۀ پایدار را به ارمغان آورد.
از سوی دیگر در سال‌های اخیر، خلأ موجود در ابزارهای بدهی و پوشش ریسک در بازار سرمایه از یک سو و نیاز به رشد و توسعۀ این بازار از سوی دیگر، تمایل به طراحی ابزارهای نوین تأمین مالی و مدیریت ریسک را افزایش داده است. در این راستا، شرکت تأمین سرمایۀ امید از طریق تعامل پویا با بنگاه‌های اقتصادی و ناشران اوراق بهادار و کسب شناخت عمیق از محیط قانونی و مقرراتی کشور، کمبودهای موجود در بازار را شناسایی و ابزارهای متناسب را برای تأمین مالی و پوشش ریسک طراحی می‌نماید.
بر اساس این رویکردها، در حال حاضر فعالیت‌های مدیریت ریسک و مهندسی مالی در شرکت تأمین سرمایۀ امید به 5 گروه اصلی به شرح ذیل تقسیم می‌گردد:
- مدیریت ریسک؛
- طراحی ابزارهای نوین مالی؛
- تحقیق و توسعه؛
- مطالعات و رصد بازار؛
- آموزش و فرهنگسازی در بازار.
مدیریت ریسک
مدیریت ریسک و مهندسی مالی در شرکت تأمین سرمایۀ امید، اقدامات مربوط به مدیریت ریسک را در دو بعد انجام می‌دهد. در بعد اول، شرکت تأمین سرمایۀ امید برای دستیابی به اهداف خود، هم‌راستا با افزایش کارایی در فعالیت‌های مدیریتهای مختلف، نیازمند شناسایی و مدیریت ریسک‌های پیش‌رو است. شرکت در صورتی موفق خواهد بود که بتواند به طور کامل و شایسته ریسک‌هایی را که در معرض آن قرار دارد، مدیریت کند. مدیریت ریسک تلاش می‌کند تا ریسکها را شناسایی، ارزیابی و اندازهگیری نموده و سپس اقدامات متقابلی را در خصوص مدیریت آن ریسکها انجام دهد که این مهم، اکنون بر اساس استقرار سیستم مدیریت ریسک سازمانی در شرکت تأمین سرمایۀ امید محقق شده است. در بعد دوم، مدیریت ریسک و مهندسی مالی، ضمن مدیریت ریسک‌های شرکت تأمین سرمایۀ امید، به سازمانها و شرکتهای متقاضی خصوصی و دولتی، خدمات مشاورۀ مدیریت ریسک ارائه می‌دهد و با بهرهگیری از نیروهای متخصص در حوزۀ مالی و مدیریتی، سیستم مدیریت ریسک سازمانی را در آن سازمانها و بر اساس آییننامههای مربوط از جمله آییننامۀ حاکمیت شرکتی در نهادهای مالی (تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار)، نهادهای پولی (تحت نظارت بانک مرکزی) و شرکتهای بیمهای (تحت نظارت بیمۀ مرکزی) پیادهسازی می‌نماید. بر این اساس مدیریت ریسک سازمانی در چارچوب زیر توسط مدیریت ریسک شرکت تأمین سرمایۀ امید پیادهسازی می‌شود:
طراحی ابزارهای نوین مالی
شرکت تأمین سرمایۀ امید در راستای اهداف و مأموریت‌های سازمانی خود و در طول سابقۀ فعالیت خود، خلاقیت، نوآوری و توسعۀ فعالیت‌ها را سرلوحۀ کار خویش قرار داده است. امکان طراحی ابزارهای نوین و بروز نوآوری‌های مالی در بازار سرمایه، جوان بودن بازار خدمات مالی در ایران و بکر بودن حوزۀ مدیریت دارایی‌ها و جذب منابع مالی از جمله فرصت‌هایی است که شرکت تأمین سرمایۀ امید تلاش دارد در راستای اهداف استراتژیک خود از آنها به خوبی استفاده نماید.
تحقیق و توسعه
با توجه به اینکه تخصیص بهینۀ منابع مالی در هر اقتصادی نیازمند بخش‌بندی انتفاعی و مالی ارکان و بررسی تفضیلی صنایع آن میباشد، بخش تحقیق و توسعۀ شرکت تأمین سرمایۀ امید، با دسترسی به منابع اطلاعاتی غنی داخلی و بین‌المللی و در اختیار داشتن زنجیرۀ کاملی از شرکتهای فعال در بازار مالی و بازرگانی، توانایی تهیۀ کتاب‌ها و جزوات آموزشی مناسب در حوزۀ مالی، گزارشهای بنیادی و تحلیلی بررسی صنایع مختلف و روش‌های مختلف تأمین مالی مربوطه را دارد. همچنین شرکت تأمین سرمایۀ امید در راستای اولویتهای پژوهشی سازمانهای مختلف، طرحهای مختلفی را با موضوعات مالی و مدیریتی توسط تیم پژوهشی خود در قالب انعقاد قرارداد با سازمانهای مربوطه به انجام میرساند.
مطالعات و رصد بازار
مطالعات مربوط به اقتصاد جهانی، منطقه و کشور و بررسی تغییرات صورت‌گرفته در آن یا پیش‌بینی تغییرات و وضعیت آیندۀ آنها همواره از اهمیت بالایی برای همگان به ویژه فعالان اقتصادی برخوردار بوده است. به همین منظور، رصد بازارهای فعال در اقتصاد کشور به ویژه بازارهای مالی اعم از بازار پول، بازار سرمایه و بیمه ضمن توجه به سایر بازارهای موازی همچون بازار فلزات گران‌بها، ارز، مسکن و … همواره در دستور کار مدیریت ریسک و مهندسی مالی شرکت تأمین سرمایۀ امید بوده است.
چگونه ريسک سرمايه‌گذاری خود را مديريت كنيم؟
معمولا سرمایه‌گذاری با چشم‌پوشی از منافع کنونی به منظور دستیابی به رفاه بیشتر در آینده صورت می‌گیرد.
در واقع، مقوله سرمایه‌گذاری (investment) با گستره و تنوع وسیعی روبه‌رو است. سرمایه‌گذاری در گواهی سپرده، اوراق قرضه، سهام عادی، صندوق مشترک سرمایه‌گذاری و… می‌تواند نمونه‌هایی از انواع سرمایه‌گذاری محسوب شود.
سرمایه‌گذاری، نیازمند مدیریت است زیرا دستیابی به ثروت سود ناشی از سرمایه‌گذاری از آنجا که با گذشت زمان ارتباط دارد، همواره با مقوله ای به نام مخاطره یا ریسک توام است.
از بین رشته‌های سرمایه‌گذاری گوناگون، مدیریت ریسک در بازار سهام بسیار پیچیده است. یک مشاور سرمایه‌گذاری می‌تواند در این زمینه به سرمایه‌گذاران کمک کند.
وجود ریسک در بورس به این دلیل است که برای تصمیم‌گیری در بازار سرمایه موارد متعددی نقش و تاثیر خواهند داشت؛ از جمله اینکه چه نوع سهمی در چه زمانی، به چه قیمتی و به چه مقداری از کل سبد باید خریده و فروخته شود تا ریسک به حداقل رسیده و انتظار سود به حداکثر برسد.
از این رو، برای کاهش ریسک در بازار سرمایه، انتخاب ترکیب بهینه یا به تعبیر دقیق‌تر یک پرتفوی که شامل سهام متنوع است، صورت می‌گیرد.
بدیهی‌است درجه ریسک‌پذیری در سرمایه‌گذاران مختلف متفاوت بوده و سرمایه‌گذارانی که ریسک بالایی را می‌پذیرند، انتظار بازدهی بالایی را دارند و بالعکس سرمایه‌گذاران ریسک گریز با کاهش مخاطره ریسک کمتری را دریافت می‌کنند.
در گفت‌وگوی زیر که با محسن صادقی، از کارشناسان سازمان بورس اوراق بهادار صورت گرفته، جزئیات کامل از نحوه مدیریت ریسک در سرمایه‌گذاری‌های بورسی تشریح شده است.
تعریف شما از ریسک چیست؟
ریسک عبارت از احتمال بروز نتایج متفاوت با پیش‌بینی‌ها یا انتظارات است، به عبارتی ریسک به معنی انحراف «نتایج واقعی» از «نتایج مورد انتظار» است.
بنابراین، در جایی که نتایج مورد انتظار یک پدیده به طور قطعی مشخص نباشد و همراه با احتمال باشد، با موقعیت ریسکی مواجه خواهیم بود.
به عنوان مثال پیش‌بینی شخص این است که قیمت سهام X در روز آینده به 115 تومان برسد ولی اطمینان کامل ندارد و احتمال می‌دهد که دامنه انحراف آن 5 تومان باشد.
بنابراین، این یک موقعیت ریسکی است، چون ممکن است فردا قیمت مورد انتظار (115 تومان) محقق نشود، بلکه قیمت بین 110 تومان و 120 تومان نوسان داشته باشد.
بر این اساس، در موقعیت‌های ریسکی چند نتیجه ممکن وجود دارد که احتمال رخداد هر کدام نیز مشخص است.
بازار سهام در افواه عامه به بازار پرریسک شهرت یافته است. علت این تصور عمومی چیست؟
معمولا بازار سهام نسبت به سایر بازارها ریسک بیشتری دارد و نوسانات آن نیز شدیدتر است.
چون در این بازار قیمت سهام بر اساس جریان‌های نقدی آتی پیش‌بینی می‌شود که مقدار و نیز زمان‌بندی آنها کاملا متغیر است و تعهدی برای پرداخت مبالغ مشخص، در زمان‌های معین برای آنها وجود ندارد.
این موضوع را با بازار اوراق با درآمد ثابت مانند اوراق مشارکت مقایسه نمایید که تعهد مشخصی برای پرداخت مبالغ مشخصی در زمان‌های معینی وجود دارد و بنابراین، سرمایه‌گذار با دقت زیادی جریان‌های نقدی آینده و زمان‌بندی آنها را پیش‌بینی می‌کند.
پس به دلیل اینکه قیمت‌های سهام مبتنی بر انتظارات آینده در مورد شرکت‌ها است دارای ریسک زیادی است.
از طرفی، افق سرمایه‌گذاری در سهام طولانی است و هرچه افق سرمایه‌گذاری طولانی‌تر باشد، ریسک رویدادهای غیر منتظره بیشتر است.
در اصول مالی گفته می شود رابطه ریسک و بازده با یکدیگر مستقیم است. مفهوم این عبارت در عمل چیست؟
یکی از اصول اساسی مالی، بده بستان یا توازن بین ریسک و بازده است. هرچه ریسک یک فرصت سرمایه‌گذاری بیشتر باشد، بازده مورد انتظار آن نیز بالاتر خواهد بود. به عبارت بهتر هر چه ریسک یک فرصت سرمایه‌گذاری بیشتر باشد، باید سود مورد انتظار بالاتری داشته باشد تا سرمایه‌گذار را ترغیب به سرمایه‌گذاری نماید.
اگر چنین نباشد تقاضا برای آن فرصت سرمایه‌گذاری کاهش می‌یابد و بازار خود به خود قیمت آن را کاهش می‌دهد تا برای سرمایه‌گذاران جذاب گردد. بنابراین رابطه تعادلی بین ریسک و بازده در بازار اجتناب‌ناپذیر است و خود به خود شکل می‌گیرد.
در بازار سهام چه ریسک‌هایی در سرمایه‌گذاری وجود دارد؟
ریسک بر اساس رویکردهای مختلفی تقسیم‌بندی می‌شود. یکی از دسته‌بندی‌های ریسک، بر اساس عامل ایجاد ریسک است که بعضی از موارد آنها عبارتند از:
• ریسک قدرت خرید (تورم): احتمال اینکه قدرت خرید ناشی از جریان‌های نقدی کسب شده در آینده متفاوت از میزان پیش بینی شده باشد. به عبارتی در اثر تورم، قدرت خرید پول تغییر پیدا کند.
• ریسک سیاسی: عبارت‌است از احتمال وقوع رخدادهای سیاسی که می‌تواند بر بازده یا ریسک فرصت‌های سرمایه‌گذاری تاثیرگذار باشد و باعث نوسان قیمت‌های سهام شود.
• ریسک نرخ سود: همواره ریسک در سرمایه گذاری و بازار سرمایه این احتمال وجود دارد که در اثر تصمیمات بانک مرکزی و یا سایر عوامل، نرخ سود در اقتصاد تغییر کند و باعث تغییر قیمت‌ها شود.
• ریسک نرخ ارز: احتمال نوسان نرخ ارز و تغییر ارزش پول ملی در برابر سایر ارزها که می‌تواند میزان جریان‌های نقدی واقعی را تغییر دهد.
تفاوت ریسک سیستماتیک و غیرسیستماتیک چیست؟
ریسک بر اساس اینکه خاص یک سهام باشد و یا بر روی عموم سهام تاثیرگذار باشد به دو نوع سیستماتیک و غیر سیستماتیک طبقه‌بندی می‌شود.
ریسک سیستماتیک به ریسکی گفته می‌شود که بر روی تمام بازار (البته با مقادیر مختلف) تاثیرگذار است و به عبارتی تمام سهام به میزان متفاوتی تحت تاثیر آن هستند.
این نوع ریسک در هر صورت وجود دارد و سرمایه‌گذار برای کسب بازده ناچار به تحمل آن هستند. ولی ریسک غیرسیستماتیک تنها بر یک سهام مشخص تاثیر دارد.
این نوع ریسک را با تشکیل سبد متنوعی از سهام می‌توان کاهش داد. چون با تشکیل یک سبد سهام، برآیند ریسک‌های غیرسیستماتیک مربوط به سهام مختلف به صفر نزدیک می‌شود.
تشکیل سبد سرمایه‌گذاری‌ها چگونه باعث کنترل ریسک سرمایه‌گذاری در بازار سهام می‌شود؟
تشکیل سبد سرمایه‌گذاری‌ها یکی از اصول مالی «متنوع‌سازی» است.
بر اساس روابط ریاضی می‌توان ثابت کرد که با سرمایه‌گذاری در چند سهام، ریسک کلی سبد سهام کمتر از مجموع ریسک‌های تک‌تک سهام خواهد شد.
این موضوع به این صورت نیز قابل بررسی و توضیح است که اگر دو یا چند سهام در بازار وجود داشته باشند که رفتار قیمتی آنها 100 درصد مشابه همدیگر نباشد، با سرمایه‌گذاری در ترکیبی از آنها می‌توانیم نوسانات مجموع سبد خود را کاهش دهیم؛ چون در شرایط مختلف بازار نوسان‌های مختلف سهام موجود در سبد، می‌توانند تا حدودی یکدیگر را خنثی نمایند و اثر یکدیگر را پوشش دهند.
آیا تشکیل هر نوع سبد باعث کاهش ریسک می‌شود؟
خیر. تنها در صورتی می‌توان با تشکیل سبد ریسک را کاهش داد که نوسانات سهام انتخابی دقیقا مشابه یکدیگر نباشد و به عبارت آماری ضریب همبستگی آنها کمتر از عدد 1 باشد.
چون زمانی که دو یا چند سهم به طور کاملا یکسان رفتار کنند، تفاوتی ندارد که کدام سهام را و با چه ترکیبی بخریم. در این شرایط نیازی به تشکیل پرتفولیو نیست و خرید یکی از سهام کافی است.
هر چه ضریب همبستگی کمتر از یک باشد بیشتر به کاهش ریسک سبد کمک می‌کند. اگر ضریب همبستگی سهام منفی باشد، می‌توان ریسک سبد سهام را به شدت کاهش داد چون در این حالت، زمانی که یکی از سهام روند منفی طی می‌کند سهام دیگری با سیر مثبت آن را جبران می‌کند و بنابراین روند کلی بازده سبد سهام هموارتر می‌شود.
توصیه شما به سرمایه‌گذاران بازار سهام برای مدیریت ریسک سرمایه‌گذاری‌های خود چیست؟
1- در صورتی که اطلاعات سرمایه‌گذاری آنها محدود است، بهتر است به طور غیرمستقیم واحدهای صندوق‌های سرمایه‌گذاری را خریداری کنند و مستقیما درگیر فعالیت سرمایه‌گذاری نشوند.
2- تنها پس از بررسی کامل و کسب اطمینان کافی نسبت به دانش خود در مورد سهام، سرمایه‌گذاری کنند.
3- بلندمدت فکر کنند و با افق سرمایه‌گذاری کوتاه‌مدت وارد این بازار نشوند.
4- هیجانات بازار سهام ممکن است سرمایه‌گذار را به سوی تصمیمات پر ریسک رهنمون سازد. بنابراین، باید از رفتارهای شتابزده و تصمیمات غیرآگاهانه اجتناب نمایند.
5- اگر قصد سرمایه‌گذاری بلندمدت ندارند، حدود قیمتی مشخصی را برای ورود و خروج از یک سهم داشته باشند. با این رویکرد، سرمایه‌گذار به محض رسیدن به قیمت مشخص شده از آن خارج می‌شود. این قاعده سرمایه‌گذاری باعث می‌شود که سرمایه‌گذار نه طمع بیش از حد داشته باشد و به طور افراطی بر تصمیمات غلط قبلی خود اصرار نماید.
6- همواره در یک سبد از سهامی که همبستگی بالایی با هم ندارند سرمایه‌گذاری کنند و تمام سرمایه خود را به خرید یک سهام اختصاص ندهند.
7- همواره ریسک قابل تحمل خود را در نظر داشته باشند و بر مبنای آن سرمایه‌گذاری کنند.
8- حداکثر زیان قابل تحمل برای سبد خود را از پیش تعیین کنند تا اجازه ندهند ارزش سبدشان به کمتر از مبلغ مشخص شده برسد و به‌این ترتیب برای شرایط بحرانی استراتژی خروج معینی داشته باشند.
قصد شروع سرمایه‌گذاری در بورس را دارید؟ اولین قدم این است که افتتاح حساب رایگان را در یکی از کارگزاری‌ها انجام دهید:
برای سرمایه‌گذاری و معامله موفق، نیاز به آموزش دارید. خدمات آموزشی زیر از طریق کارگزاری آگاه ارائه می‌شود:
دیدگاه شما