پول فیات یا پول بدون پشتوانه چیست؟
پول بدون پشتوانه یا پول دستوری، پول حکمی، پول اعتباری، پول فیات به انگلیسی: Fiat Currency پولی است که توسط دولتها منتشر می‌شود و هیچ پشتوانه کالایی مثل طلا یا نقره برای آن وجود ندارد. نام آن از واژه لاتین فیات به معنی بگذارید انجام شود گرفته شده است.
- توسط دولت آن پول قانونی شده باشد.
- توسط دولت تولید می‌شود و نه دارای ارزش مشخصی است و نه قابل تبدیل به هیچ کالای مشخصی می‌باشد.
- دارای ارزش ذاتی نیست و تنها دلیل استفاده از آن دستور دولت است.
آنچه در این مقاله می‌خوانید
تاریخچه پول فیات
در گذشته کشورهای دنیا فقط اجازه داشتند که در قبال طلایی که از معاملات جهانی وارد پول بدون پشتوانه چطور کار میکند؟ خزانه کشور میکنند پول چاپ کنند. به این ترتیب نرخ تبدیل طلا به پول هر کشور عدد ثابتی بود و بر همین اساس نرخ تبدیل پول سایر کشورها به همدیگر نیز عدد ثابتی بود. ولی به مرور زمان به دلیل کمبود طلا و مشکلاتی مانند جابجایی طلا بانک ها و دولت ها بر اساس قدرت حکومت و اقتصاد کشور دست به چاپ اسکناس زدند.
اولین استفاده از پول بی‌پشتوانه در قرن ۱۱ در چین بوده‌است. استفاده از آن در سلسله‌های مینگ و یوان رایج بود. سلسله سونگ در چین اولین سلسله‌ای بود که از پول کاغذی استفاده نمود؛ ولیکن این پول کاغذی دارای ارزش ثابتی نسبت به طلا و نقره بود با اینکه در عمل هیچگاه اجازه تبدیل به طلا و نقره داده نمی‌شد. با افزایش چاپ این نوع پول توسط حکومت تورم ایجاد شد. حکومت تلاش زیادی برای کاهش تورم انجام داد ولیکن این تلاش‌ها موفقیت‌آمیز نبود.
سلسله یوان اولین سلسله‌ای بود که تنها از پول کاغذی استفاده نمود. گوبلای خان مؤسس این سلسله از پولی به نام چائو استفاده نمود.
حذف پشتوانه طلا
پس از مدتی و در سال 1929 یکی از بزرگترین رکود‌های اقتصادی دنیا رخ داد که باعث شد تا این نظام پولی جهانی با پشتوانگی طلا کم‌رنگ‌تر شود. برای حل این مشکل در ماه جولای 1944 تعداد 730 نماینده از 44 کشور دنیا متشکل از متفقین، در کنفرانس پولی و مالی ملل متحد یک تفاهم‌نامه جهانی را به امضا رساندند که در آن قرار شد دلار آمریکا به‌عنوان ارز مرجع در مبادلات جهانی اضافه شود و دولت آمریکا نیز در مقابل متعهد شد تا به ازای هر 35 دلار، معادل یک اونس طلا در خزانه خود نگهداری کند و هر زمان هر دولتی درخواست کرد، آمریکا به ازای هر 35 دلار یک اونس طلا به آنها تحویل دهد (طلا به‌عنوان پشتوانه پول). این تفاهم‌نامه به‌عنوان قرارداد برتن وودز (Bretton Woods) مشهور شد.
امروزه اکثر واحدهای پولی، پول فیات هستند و فاقد هرگونه ارزش ذاتی می‌باشند و صرفاً به‌عنوان وسیلهٔ پرداخت از آنها استفاده می‌شود. پول فیات در طول قرن بیستم به خصوص پس از فروریزی سیستم برتون وودز، زمانی که ایالات متحده توقف برابری دلار و نرخ طلا را اعلام کرد، رشد چشمگیری نمود.
پشتوانه پول فیات چیست؟
پشتوانه ارز فیات هر کشوری حکومت و دولت و اقتصاد آن کشور است و چیزی که به آن ارزش میدهد، مقبولیت عمومی مردم آن کشور است. یعنی اگر اقتصاد و قدرت دولت کشوری در دنیا قوی‌تر شود، باعث می‌شود تا نرخ ارز آن کشور نیز نسبت به سایر کشورهای دیگر بالاتر برود و دیگر نرخ تبدیل پول به ارز سایر کشورهای جهان یکسان نبوده و همواره درحال تغییر است.
کدام کشورها ارز فیات دارند؟
در حال حاضر بیشتر کشورها ارز فیات دارند. مانند دلار آمریکا که مهم ترین ارز فیات در حال حاضر است.
خطرهای استفاده از پول فیات
مهم‌ترین خطر این نوع پول، تورم سرسام‌آور به دلیل عدم وجود هرگونه محدودیت بر حجم نقدینگی است. پول فیات کنترل اقتصاد را به دست بانکهای مرکزی دولتها میدهد چون آنها هستند که میزان چاپ اسکناس را تعیین و کنترل میکنند. پول بدون پشتوانه می‌تواند یک ارز خوب برای اقتصاد باشد، به شرطی که بتواند برای حفظ ارزش و تسهیل مبادلات به کار بیاید.
یکی دیگر از خطرهایی که پول بدون پشتوانه را تهدید میکند، از بین رفتن دولتها است. چون این دولتها هستند که به علت وجود و فعالیت‌هایی که انجام می‌دهند به پول ملی هر کشور اعتبار و ارزشی مناسب می‌بخشند. اگر دولتی نابود شود، ارزش پول ملی آن نیز به نابودی کشیده می‌شود.
پشتوانه ارزهای دیجیتال
ارزهای دیجیتال نیز مانند دلار آمریکا تاحدی بدون پشتوانه هستند و تنها پشتوانه آنها مقبولیت و محبوبیت عمومی در دنیاست که به آنها ارزش داده است. رمز ارزی مثل بیت کوین به خاطر خاصیت غیرمتمرکز بودن، شفاف بودن و همچنین محدود بودن تعداد آن (غیرقابل چاپ)، هر روز در دنیا طرفداران بیشتری پیدا میکند. به‌نوعی می‌توان گفت هر‌چقدر بانکهای مرکزی دنیا با چاپ پول بدون پشتوانه و بی رویه به مردم خیانت میکنند، مقبولیت و ارزش وجود ارزهای دیجیتال را در دنیا تقویت میکنند.
آیا بیت کوین یک ارز فیات است؟
بیت کوین ابزاری کارآمد برای انتقال پول از طریق اینترنت می باشد و توسط یک شبکه غیرمتمرکز با مجموعه قوانین شفاف کنترل می شود، بنابراین می توان گفت بیت کوین جایگزینی برای پول فیات توسط بانک مرکزی می باشد. اما بیت کوین هم مشکلاتی دارد و باید صبر کنیم تا ببینیم در آینده چه به سر بیت کوین می آید.
پول بدون پشتوانه یا پول سنتی چیست؟
پول بدون پشتوانه یا پول دولتی یا پول تک نرخ یا پول سنتی و رایج (Fiat money) ارزی است که توسط دولتها منتشر می‌شود و توسط هیچ دارایی فیزیکی پشتیبانی نمی‌گردد. از این دارایی‌های فیزیکی می‌توان به طلا و یا نقره اشاره کرد. بلکه این ارزها توسط دولتی که آنها را منتشر کرده است پشتیبانی می‌شود. ارزش پول سنتی از رابطهٔ بین عرضه و تقاضا و همچنین نرخ ثابت انتشار این پول توسط دولت، نسبت به ارزش دارایی‌هایی که از آن پشتیبانی میکنند تعیین می‌شود. اسکناس‌های مدرن همگی جزو پول‌های سنتی هستند، از این اسکناس‌ها می‌توان به دلار آمریکا، یوروی اتحادیهٔ اروپا و دیگر ارزهای معتبر جهانی اشاره کرد.
نکات کلیدی:
- پول سنتی نوعی ارز است که توسط دولتها منتشر می‌شود و توسط هیچ نوع کالایی مانند طلا پشتیبانی نمی‌گردد.
- پول سنتی به بانکهای مرکزی کنترل بیشتری بر روی اقتصاد میدهد زیرا که آنها می‌توانند میزان پولی که چاپ شده است را کنترل نمایند.
- بیشتر اسکناس‌های امروزی، مانند دلار آمریکا، از نوع پول‌های سنتی به‌شمار می‌آید.
- یک خطر در مورد پول‌های سنتی این است که در صورت چاپ شدن بیش از اندازه آنها توسط دولت، امکان رخ دادن ابر تورم‌ها (Hyperinflation) وجود دارد.
پول‌های سنتی چگونه کار میکنند؟
پول‌های سنتی دارای ارزش می‌باشند زیرا که دولتها ارزش آنها را حفظ میکنند، و یا به این دلیل که دو طرف قرارداد برای انجام یک معامله بر روی ارزش آن توافق دارند. به‌طور تاریخی، دولتها سکه‌ها را از دارایی‌های با ارزش فیزیکی مانند طلا و یا نقره ضرب می‌کردند، و یا پول‌هایی را چاپ می‌کردند که به‌ازای آنها مقادیری از پشتوانهٔ کالاهای فیزیکی قرار داشت. پول‌های سنتی غیرقابل تبدیل بوده و قابلیت بازخرید نیز ندارند. کلمه (fiat) از واژه‌ای لاتین آمده و به معنی (اجازه دهید انجام شود – let it be done) می‌باشد.
به دلیل اینکه پول‌های سنتی به‌هیچ منبع فیزیکی متصل نیستند – که از این منبع فیزیکی می‌توان به یک انبار ملی از طلا و یا نقره اشاره کرد – ریسک از دست رفتن ارزش آنها به دلیل تورم و یا حتی به دلیل رخ دادن اتفاقاتی مانند ابر تورم‌ها وجود دارد. اگر مردم اعتقاد خود را به ارز ملی کشورشان از دست دهند، این ارز دیگر دارای ارزشی نخواهد بود. این نقطه تفاوت آن با پول‌هایی است که توسط کالاهایی مانند طلا پشتیبانی می‌شوند. برای مثال، ارزش ذاتی طلا به علت تقاضای بالا برای آن در صنایع جواهرسازی، دکوراسیون، و همچنین کارخانه‌های تولید دستگاه‌های الکترونیکی، کامپیوترها و صنایع هوا فضا می‌باشد.
موارد مهمی که باید در مورد پول‌های سنتی در نظر داشته باشید
دلار آمریکا به‌عنوان یک پول سنتی و هم به‌عنوان یک پول قانونی، شناخته می‌شود که برای پرداخت خصوصی و عمومی مورد قبول واقع می‌شود. پول قانونی اساساً به هر ارزی گفته می‌شود که دولت آن را قانونی اعلام میکند. بسیاری از دولتها ارزهای سنتی را صادر کرده، سپس آنها را به‌عنوان پول قانونی از طریق قرار دادن استانداردی برای بازپرداخت بدهی‌ها اعلام می‌دارند.
در تاریخ ایالات متحده آمریکا، ارز این کشور توسط طلا و در برخی از موارد نقره، پشتیبانی می‌شد. دولت فدرال مبادلهٔ دلار به‌ازای طلای دولت را در نتیجهٔ تصویب قانون فوری بانکداری در سال 1933 ممنوع کرد. استاندارد طلا (gold standard)، که ارز دولت آمریکا را با طلاهای فدرال پشتیبانی می‌کرد، به‌طور کامل در سال 1971 و در زمانی که دولت آمریکا صدور طلا به دولت‌های خارجی به‌ازای ارز دولتی را کنار گذاشت، کاملاً خاتمه یافت.
از آن زمان، دلار آمریکا توسط «ایمان کامل و اعتبار – full faith and credit» دولت ایالات متحده آمریکا به‌عنوان «پول قانونی جهت پرداخت تمامی‌بدهی‌ها، اعم از عمومی و خصوصی» اما نه «قابل بازخرید توسط خزانه‌داری ایالات متحده آمریکا و یا هیچ بانک مرکزی» پشتیبانی می‌شود. تمامی اینها به‌صورت پرینت شده بر روی اسکناس‌های دلار وجود دارند. در این حالت، دلار در حال حاضر به‌عنوان یک «پول قانونی – legal tender» شناخته می‌شود، تا اینکه یک پول «مشروع – Legal tender» باشد که می‌تواند برای مبادله شدن با طلا، نقره و یا هر کالای دیگر مورد استفاده قرار گیرد.
مزایا و معایب پول‌های سنتی
- پول سنتی می‌تواند به‌عنوان یک ارز خوب خدمت کند اگر قوانینی که یک کشور در مورد واحدهای پولیش در نظر گرفته است را رعایت کند. ارزش ذخیره‌سازی، و همچنین آسان کردن مبادلات از جمله این قوانین هستند. همچنین این پول‌ها دارای حق‌الضرب (seigniorage) ویژه‌ای نیز هستند.
- پول‌های سنتی در قرن بیستم امتیازهایی را به‌دست آوردند زیرا دولتها و بانکهای مرکزی می‌خواستند تا اقتصاد خود را از بدترین تأثیرات چرخه‌های کسب‌وکاری محفوظ نگه دارند. از آنجایی که پول‌های سنتی به‌مانند طلا یک منبع کمیاب با اندازهٔ مشخص نیستند، بانکهای مرکزی می‌توانند کنترل بسیار بیشتری بر روی میزان عرضهٔ آنها داشته باشند که به آنها این قدرت را میدهد تا بتوانند متغیرهای اقتصادی مانند عرضهٔ پول را در کنار نقدینگی، نرخ‌های بهره و همچنین شتاب پولی کنترل کنند. برای مثال، فدرال رزرو ایالات متحده آمریکا حکمی دوگانه در خصوص پایین نگه‌داشتنِ نرخ بیکاری و نرخ تورم دارد.
- بحران رهن سال 2007 (mortgage crisis of 2007) و همچنین سقوط مالی رخ داده پس از آن، این ایده را تغییر داد که بانکهای مرکزی نمی‌توانند لزوماً از وقوع کسادی و رکود در بازار با نظارت بر میزان عرضهٔ پول جلوگیری کنند. برای مثال، ارزی که به طلا وابسته باشد معمولاً با ثبات‌تر از پول‌های سنتی می‌باشد زیرا مقدار عرضه طلا همواره محدود می‌باشد. در زمان استفاده از پول‌های سنتی به علت عرضه نامحدود آنها، امکان وقوع حباب‌های اقتصادی بیشتری وجود خواهد داشت.
مثال‌هایی از پول‌های سنتی
کشور آفریقایی زیمبابوه را می‌توان به‌عنوان بدترین مثال در این زمینه در اوایل دههٔ اول هزارهٔ جدید در نظر بگیریم. در پاسخ به مشکلات شدید اقتصادی، بانک مرکزی این کشور شروع به چاپ کردن با سرعتی بسیار بالا کرد. که این خود منجر به رخ دادن یک ابرتورم شد. ابرتورمی که تا حدود 230 تا 500 میلیارد درصد در سال 2008 پیش رفت. قیمت‌ها به‌طور دائمی رشد کرده و خریداران مجبور بودند تا کیسه‌های پول را برای خرید یک گیره کاغذ ساده با خود حمل کنند. در دوران اوج این بحران، یک هزار میلیارد دلار زیمبابوه‌ای تنها ارزشی برابر با چهل سنت از دلار آمریکا را داشت.
تیم تحریریه دیجی کوینر
این مقاله به کوشش هیئت تحریریه دیجی کوینر تولید شده است. تک تک ما امیدواریم که با تلاش خود، تاثیری هر چند کوچک در آگاه سازی فعالان حوزه رمز ارزها و بازارهای مالی داشته باشیم.
پول بدون پشتوانه یا فیات (Fiat Money)
پول بدون پشتوانه پولی است که توسط دولتها منتشر می‌شود و هیچ پشتوانه کالایی مثل طلا یا نقره برای آن وجود ندارد. ارزش پول بدون پشتوانه بر اساس عرضه و تقاضا و همچنین ثبات در روند انتشار پول توسط دولت مشخص می‌شود. این در حالی است که پول‌هایی با پشتوانه طلا و نقره بر اساس میزان ذخایر طلا یا نقره کشور چاپ می‌شوند و می‌توان پول با پشتوانه طلا را در هر زمان دلخواهی به طلا تبدیل کرد. اکثر ارزهای جهانی مدرن پول بدون پشتوانه هستند.
آموزش فارکس – پول فیات یعنی پولی که پشتوانه ای ندارد. در تصویر بالا پول با پشتوانه طلا را مشاهده می کنید. اگر این پول را به بانک مرکزی وقت آمریکا باز می گرداندید، معادل آن به شما طلا می دادند. یعنی این برگه اسکناس پول با پشتوانه طلاست.
نحوه عملکرد پول بدون پشتوانه
ارزش پول بدون پشتوانه یا به خاطر اقدامات دولت برای حفظ ارزش پول است و یا اینکه دو سمت یک تراکنش بر سر قیمت و ارزش آن پول به توافق رسیده‌اند. در گذشته دولتها با ضرب سکه‌های طلا یا نقره و یا انتشار اسکناس‌هایی که می‌شد به طلا یا نقره تبدیل کرد، پول را وارد اقتصاد می‌کردند و این گونه ارزش پول همیشه حفظ می‌شد. اما در دوره معاصر پول بدون پشتوانه معمول‌ترین پول در دنیاست.
از آنجایی که پول بدون پشتوانه هیچ پشتوانه کالایی ندارد، ریسک سقوط ارزش آن به خاطر تورم وجود دارد. ارزش پول بدون پشتوانه می‌تواند در شرایطی که اقتصاد با ابر تورم مواجه است صفر شود. اگر مردم دیگر به پول ملی خود اعتقادی نداشته باشند، آن پول دیگر ارزشی نخواهد داشت. اما شرایط در پول‌هایی که پشتوانه طلا دارند متفاوت است. چون‌که در چنین شرایطی پول ارزش ذاتی دارد که بر اساس طلا قیمت‌گذاری شده است.
در آمریکا دلار این کشور دوره‌ای پشتوانه طلا داشت (در برخی موارد پشتوانه نقره هم وجود داشت). دولت فدرال در سال ۱۹۳۳ تبدیل دلار آمریکا به طلا را ممنوع کرد و در سال ۱۹۷۱ آمریکا به طور کامل از نظام پولی با پشتوانه طلا خارج شد. در سال ۱۹۷۱ آمریکا عرضه طلا به دولت‌های خارجی در مقابل دلار را هم متوقف کرد. بعد از آن سال دلار آمریکا به یک ارز بدون پشتوانه تبدیل شد. ارزش دلار آمریکا صرفاً به خاطر اعتماد مردم به این ارز است و خود دلار ارزش ذاتی به عنوان یک کالا ندارد.
معایب و مزایای پول بدون پشتوانه
پول بدون پشتوانه می‌تواند یک ارز خوب برای اقتصاد باشد، به شرطی که بتواند برای حفظ ارزش و تسهیل مبادلات به کار بیاید. از قرن بیستم دولتها و بانکهای مرکزی برای خنثی کردن اثرات چرخه‌های تجاری رو به استفاده از پول بدون پشتوانه آوردند. از آنجایی که پول بدون پشتوانه همانند پول با پشتوانه طلا کمیاب نیست، بانکهای مرکزی می‌توانند کنترل بیشتری بر عرضه آن داشته باشند و همین قدرت به آنها اجازه میدهد تا متغیرهای اقتصادی مثل عرضه اعتبارات، نقدینگی، نرخ بهره و سرعت گردش پول را کنترل کنند. برای مثال فدرال رزرو آمریکا به کمک کنترل پول بدون پشتوانه خود (دلار) توانسته نرخ بیکاری را پایین بیاورد و تورم را تثبیت کند.
بحران مالی جهانی سال ۲۰۰۸ نشان داد که بانکهای مرکزی می‌توانند به کمک پول‌های بدون پشتوانه با رکود اقتصادی مقابله کنند. این در حالی است که پول با پشتوانه طلا ثبات و پایداری بیشتری نسبت به پول بدون پشتوانه دارد، چون‌که ذخایر طلا محدود است. اما پول بدون پشتوانه به دلیل امکان عرضه نامحدود آن می‌تواند موجب ایجاد حباب‌های قیمتی شود.
به طور مثال کشور زیمباوه در اوایل دهه ۲۰۰۰ میلادی در واکنش به مشکلات اقتصادی بنیادی و جدی اقدام به چاپ پول کرد. افزایش عرضه پول بدون پشتوانه باعث شد تا ابر تورمی به وجود بیاید. تورم این کشور در سال ۲۰۰۸ از ۲۳۰ به ۵۰۰ میلیارد درصد رسید. قیمت‌ها به حدی سریع افزایش می‌یافت که مردم مجبور بودند برای خرید یک کالای خرد مثل خودکار کیسه کیسه پول پرداخت کنند. در اوج بحران زیمباوه هر یک تریلیون دلار زیمباوه ۴۰ سنت آمریکا ارزش داشت.
دولت رئیسی چگونه رکورد چاپ پول بدون پشتوانه را شکست؟
ایران نیوز 24: چاپ پول با برای جبران کسری بودجه و نقدینگی توسط دولتها تفاوتی با سرقت بانک مرکزی ندارد چراکه سرقت از بانک و چاپ اسکناس بدون پشتوانه به نوعی برداشت پول از جیب مردم و یکی از عوامل تورم‌زاست. در این گزارش به موضوع چاپ اسکناس بدون پشتوانه و تارخ آن پرداخته شده است.
عبدالناصر همتی اخیرا و در ویدیویی مدعی شده است که دولت رئیسی در کمتر از یک سال گذشته رکورددار چاپ پول در کشور شده است. این ادعای همتی در حالی مطرح می‌شود که هنوز یک سال از تشکیل دولت نگذشته است و از سوی دیگر این رئیس سابق بانک مرکزی که اکنون چنین ادعایی را درباره دولت رئیسی مطرح میکند خود برای دوره‌ای طولانی رکورددار چاپ پول بدون پشتوانه در کشور بوده است. از سوی دیگر شاید سخنان رئیس کل پیشین بانک مرکزی ایران درباره رکوردشکنی میزان چاپ اسکناس (خلق پول) در سال ۱۴۰۰ درست باشد، اما این همه ماجرا نیست. افزایش ۱۴۲ هزار میلیارد تومانی پایه پولی در پول بدون پشتوانه چطور کار میکند؟ سال ۱۴۰۰ به این معناست که این شاخص تقریباً ۳۱ درصد رشد کرده است. طبق آمار‌های بانک مرکزی، پایه پولی ایران در سال قبل تقریباً ۳۰.۱ درصد و در سال ۱۳۹۸ نیز ۳۲.۸ درصد رشد کرده بود.
با این حساب، به نظر می‌رسد که نرخ رشد پایه پولی ایران در سال ۱۴۰۰ با سال‌های پیش از ان چندانی نداشته است. این امر نشان میدهد که اگرچه دولت ابراهیم رئیسی نتوانسته به وعده‌هایش درباره مهار رشد پایه پولی عمل کند، ولی عملکردش چندان هم از سال‌های آخر دولت پیشین و دورانی که ناصر همتی سکاندار بانک مرکزی کشور بود بدتر نشده است. این که در ادامه با روند چاپ اسکناس و خلق پول چه اتفاقی در سال ۱۴۰۱ رخ خواهد داد، اما همان خطری است که بسیاری را نگران کرده است.
اما چرا چاپ اسکناس و خلق پول را همواره یکی از موارد تراکم بحران در اقتصاد کشور و حتی بیش از آن از دلایل تورم بیشتر می‌دانند؟ شاید این شوخی فراگیر در شبکه‌های اجتماعی که کاربری در پاسخ به این مساله که دولت پول برای حقوق نداشته باشد را حالا دیده باشند که نوشته بود «خب دولت پول چاپ کند»! این نیم خط پاسخ یک کاربر حالا مدت‌هاست دستمایه شوخی‌های مختلف در شبکه‌های مختلف اجتماعی شده است و البته شاید محل پرسش برای برخی از شهروندان که چرا نباید دولتها بدون پشتوانه دست به چاپ اسکناس بزنند؟
چاپ پول با اهداف سیاسی و یا برای جبران کسری بودجه و نقدینگی توسط دولتها تفاوتی با نفوذ سارقان مسلح به بانک مرکزی ندارد. هر دوی این موارد یعنی سرقت از بانک و چاپ اسکناس بدون پشتوانه، را می‌توان برداشت پول از جیب مردم است.
قصه چاپ پول
شاید بسیاری از ایرانیان نیز هم، چون جهانیان سریال اسپانیایی مشهور «خانه کاغذی» که در آمریکا با نام «سرقت پول» منتشر شد را دیده باشند. داستان نه سرقت از یک بانک یا بانک مرکزی که حمله به مرکز چاپ اسکناس و سرقت از یک مرکز چاپ اسکناس است. شاید برایتان سوال شود که داستان تسخیر یک چاپخانه اسکناس تا کجا می‌تواند هیجان‌انگیز باشد؟ خب جواب اینجاست آنقدر که متوجه می‌شوید این گروه لزوما نمی‌خواهد از این مرکز سرقت کند، بلکه می‌خواهد با چاپ اسکناس دست به سرقت بزند. چاپ اسکناس بدون پشتوانه همان قدر سرقت از پول شهروندان است که سرقت از بانک را دستبرد به پول شهروندان می‌دانند.
حالا دیگر مدت‌هاست که اقتصاددانان تلاش میکنند جامعه را متوجه کنند که چاپ اسکناس و خلق تورم توسط بانک مرکزی مانند برداشتن پول از جیب مردم است. تزریق نقدینگی بدون توجه به رشد اقتصادی و مصرف درآمد‌های ارزی ناشی از فروش نفت در بخش‌های غیرتولیدی و صرف آن در هزینه‌های جاری موجب رکود اقتصادی و تورم بالا در کشور شده تا جایی که دولت را با کسری بودجه‌ای حجیم مواجه کرده است. اما با همه این اخطار‌ها و تجربیات رخ داده هم چنان بیشتر دولتها برای پوشش کسری بودجه خود به «خلق پول» روی می‌آورند.
رابرت کیوساکی نویسنده و اقتصاددان مشهور در سال ۲۰۲۰ هشدار داده بود که اقدامات دولتها مانند صرف ۱۶ درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی برای مقابله با بحران همه‌گیری کرونا و چاپ انبوه پول می‌تواند منجر به سقوطی آنقدر بزرگ شود که حتی ارز ذخیره جهانی یعنی دلار آمریکا «بی ارزش» شود.در نظام بانکداری ذخیره جزئی، که امروزه تقریبا در همه کشورها برقرار است، بانک‌ها از قدرت خلق پول برخوردار هستند. اگر بتوان بر نحوه خلق پول و چگونگی تخصیص آن نظارت دقیق داشت، می‌توان با هدایت این منابع به سمت فعالیت‌های مولد اقتصادی به رشد و شکوفایی اقتصادی رسید. اما اگر نظارت دقیقی بر این فرآیند صورت نگیرد، پول‌ها و اعتبارات خلق شده به قصد کسب سود بیشتر به سمت فعالیت‌های غیرمولد حرکت می‌نمایند و آثار مخربی بر جای می‌گذارند.
وقوع بحران بدهی از خطرات جدی است که اقتصاد ملی را تهدید و با چالش مواجه میکند. دلخوش بودن دولت به جبران ناکارآمدی خود از طریق خلق نقدینگی و انتشار اوراق و انباشت بدهی در واقع به نوعی وقت خریدن برای تاخیر در ریزش بهمن سهمناک در آینده است غافل از آنکه تداوم این شیوه به فروپاشی اقتصاد ملی می‌انجامد.
پول بی‌پشتوانه یعنی چه؟
پول بی‌پشتوانه، پول حکمی، پول دستوری یا پول اعتباری پولی است که ارزشش ذاتی نبوده و تنها ناشی از دستور دولتی یا قانون باشد. نام آن از واژه لاتین فیات به معنی بگذارید انجام شود گرفته شده‌است. این نوع پول با پول کالایی متفاوت است که در آن یک کالا (معمولاً فلزات گرانبها نظیر طلا و نقره) به عنوان پول مورد استفاده قرار می‌گیرد.
اولین استفاده از چنین نوع پول در چین در سال ۱۰۰۰ میلادی بوده‌است و از آن زمان به‌طور متناوب در بعضی نقاط دنیا مورد استفاده قرار گرفته‌است. مهم‌ترین خطر این نوع پول، تورم سرسام‌آور به دلیل عدم وجود هرگونه محدودیت بر حجم نقدینگی است. باید توجه کرد که پول بی‌پشتوانه دارای مشخصه‌های زیر نیز هست.
– این پول باید توسط حکومت قانونی شده باشد.
– این پول باید توسط دولت تولید می‌شود و نه دارای ارزش مشخصی است و نه قابل تبدیل به هیچ کالای مشخصی است.
– این پول دارای ارزش ذاتی نیست و تنها دلیل استفاده از آن دستور دولت است.
– این پول در تضاد با پول کالایی است که در آن سکه طلا و نقره یا پولی که دارای ارزش مشخصی نسبت به طلا و نقره باشد مورد استفاده قرار می‌گیرد.
– همچنین مقدار ارزش ضرب شده بر روی پول بی‌پشتوانه به صورت سکه بسیار بیشتر از ارزش فلز آن بوده و این ارزش بالا به دلیل دستور حکومت است.
خطر بزرگ در استفاده از پول بی‌پشتوانه، تورم بحرانی و افزایش بیش از حد نقدینگی به دلیل نامحدود بودن آن است. معمولاً تمامی کشورها از ارگانی به نام بانک مرکزی برای کنترل تولید پول استفاده می‌نمایند. در زمان امروزی پول کاغذی و سکه‌ها تنها درصد بسیار کمی از حجم نقدینگی را تشکیل می‌دهند و بیشتر نقدینگی تنها به صورت پس‌انداز در بانک‌ها موجود است.تاریخ پول بی‌پشتوانه با تورم عجین بوده است. از قرن ۱۸ و افزایش استفاده از پول بی‌پشتوانه تورم بحرانی در بسیاری کشورها اتفاق افتاده‌است. بهترین نمونه از این نوع تورم، تورم بحرانی در جمهوری وایمار آلمان است که منجر به قدرت گرفتن حزقب نازی وجنگ جهانی دوم گردید.
امروزه بیشتر اقتصاددانان موافق وجود تورم ثابتی هستند. زیرا در سیستم فعلی تورم مثبت یا منفی باعث بحران اقتصادی می‌گردد. افزایش نقدینگی همیشه باعث افزایش قیمت‌ها نمی‌شود و گاهی ممکن است تنها از کاهش قیمت‌ها جلوگیری کند. بعضی اقتصاددانان معتقدند که افزایش نقدینگی به صورت دائم ممکن است عوارض خطرناکی در صورت قطع آن داشته باشد.به طور معمول بانکهای مرکزی در کشورهای مختلف با کنترل نرخ بهره و تعیین نرخ ذخیره برای بانک‌ها و نرخ نقدینگی را کنترل میکنند. به دلیل این که ارزش پول بی‌پشتوانه تنها وابسته به حکومت تولید کننده آن است در صورت از بین رفتن آن حکومت این نوع پول بی‌ارزش می‌گردد. به‌طور مثال پول کشور عراق بعد از حمله آمریکا سقوط ارزش بسیار شدیدی را تجربه کرد.
ارتباط ریشه‌های تورم ایران با چاپ پول
بنا به نظر کارشناسان اقتصادی ریشه تورم در اقتصاد ایران همواره افزایش پایه پولی و رشد نقدینگی برای تامین کسری بودجه بوده که عوارض متعددی، چون تورم را به دنبال دارد.
پایه پولی که به آن «پول پرقدرت» نیز گفته می‌شود در واقع همان پول‌های (سکه، اسکناس یا اعتبار) منتشر شده از سوی بانک مرکزی است؛ پولی که مستقیماً توسط بانک مرکزی به وجود می‌آید و شامل موارد ترازنامه بانک مرکزی می‌شود. به بیانی ساده، پول پرقدرت برابر است با جمع اسکناس و مسکوک به علاوه سپرده‌های بانکی نزد بانک مرکزی. در واقع پایه پولی، منبعی است که توسط بانک مرکزی منتشر شده و در چرخه اقتصاد در اختیار بانکهای تجاری قرار می‌گیرد؛ به گونه‌ای که بانک‌ها می‌توانند با استفاده از این منابع و از طریق خلق پول بانکی به گسترش حجم پول بپردازند.
یکی از مهم‌ترین عوارض تورم در جامعه، اما این است که مردم برای حفظ دارایی‌های خود به سمت خرید کالاهای سرمایه‌ای حرکت میکنند و نسبت به تولید بی‌توجه می‌شوند. به عبارت دیگر؛ اگر دولت برای جبران کسری بودجه به سراغ چاپ پول برود افزایش تورم قطعی خواهد بود. این افزایش تورم نیز سبب خروج تولید از چرخه اقتصاد و افزایش سوداگری در بازار خواهد شد.درآمد دولتها به صورت معمول از دو کانال اصلی، درآمد حاصل از بنگاه‌ها، ارگان‌ها و نهاد‌های تحت کنترل خود؛ و مالیات تامین می‌شود. درآمد یک کشور، در حقیقت سهم آنها از دلار‌های موجود در بازار جهانی است. واردات کالا به مثابه خروج دلار از کشور و کاهش درآمد است و صادرات به‌معنای افزایش آن و تقویت سطح درآمدی دولت است.
سازمان‌ها و بنگاه‌های تحت نظارت دولت نیز در صورتی درآمدزایی خواهند داشت که موجب ورود ارز به کشور شوند در غیر این‌صورت به‌جای کسب درآمد برای دولت، ایجاد هزینه میکنند. مثلا در ایران کارخانه‌های پتروشیمی موجب ورود جریان مالی از خارج کشور به بدنه دولت می‌شوند، و در مقابل سازمان‌های دولتی با بهره‌وری پایین فقط به مصرف این منابع می‌پردازند. همچنین درآمد دولت از مالیات نیز حاصل فعالیت شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی بخش‌خصوصی است که آنها نیز در حقیقت مصرف‌کننده همین دلار‌های وارداتی به چرخه اقتصادی کشور هستند. این فعالان اقتصادی نیز می‌توانند بر حجم دلار‌های موجود در کشور از طریق صادرات و واردات تاثیرگذار باشند. در یک چارچوب کلی و به زبان ساده باید گفت تمامی مجاری که دولت می‌تواند از آن کسب درآمد کند وابسته به حجم صادرات و میزان دلار‌های ورودی به کشور است.
با این توضیحات حال به سراغ پرسش اولیه برویم، چرا دولت نمی‌تواند در مواقعی که کسری بودجه دارد پول بیشتری چاپ کند؟ در پاسخ باید گفت همواره تعداد دلار‌های موجود در دنیا مقدار مشخصی است. هر کشور به اندازه دلار‌هایی که دارد می‌تواند از پول بدون پشتوانه چطور کار میکند؟ کالا‌ها و خدمات موجود در هر جای دنیا خریداری کند؛ تحت این شرایط می‌توان گفت قدرت اقتصادی کشورها در تعداد دلار‌های اندوخته‌شده در بانک مرکزی آنها است. تحت این شرایط کشور‌هایی که صادرات بالایی دارند دارای اقتصاد‌هایی قدرتمند برای توسعه هر چه بیشتر کشور خود در ابعاد گوناگون هستند و کشورهای واردکننده در معرض خطر عدم توسعه‌یافتگی و جا ماندن از روند حرکتی دنیا در زمینه‌های مختلف قرار دارند. محدود بودن تعداد دلار‌ها در سیستم‌های اقتصادی همان دلیلی است که دولت نمی‌تواند هر اندازه پول که دوست دارد چاپ کند. برای مثال شما تصور کنید دولت در ازای فروش نفت ۱۰۰ دلار کسب کرده است. این ۱۰۰ دلار وقتی به ریال تبدیل می‌شود معادل ۳۰۰ هزار تومان می‌شود. این پول وارد چرخه اقتصادی کشور می‌شود و مردم با آن به خرید و فروش کالا‌ها می‌پردازند.
تعداد کالاهای موجود در کشور با معادل ریالی آن موازنه شده و قیمت هر یک از آنها تعیین می‌شود. در این مثال پول چاپ‌شده در ازای پیمانه اولیه ما یعنی همان ۱۰۰ دلار است. حال اگر در همان مرحله اول دولت ۱۰۰ دلار را به ۵۰۰هزار تومان تبدیل کند به معنای چاپ بیشتر پول در ازای همان منابع قبلی است و ما همان کالا و خدمات قبلی را که در بازار داشتیم باید با پول بیشتری بخریم و این به معنی افزایش قیمت و تورم است. به همین دلیل است که وقتی قیمت کالا‌ها و خدمات داخلی به هر دلیلی افزایش یابد ارزش پول ما در بازارهای جهانی نیز کاهش می‌یابد. در مفاهیم جدید اقتصادی، نرخ برابری پول کشورهای مختلف با یکدیگر براساس قدرت خرید آنها اندازه‌گیری می‌شود.
چاپ پول در ایران
اما روایت همتی در روز‌های اخیر درباره چاپ پول بدون پشتوانه با حواشی بسیاری رو به رو شد. این سخنان در حالی بیان شدند که ذکر دو نکته در این میان بسیار لازم است. اول مساله وعده سید ابراهیم رئیسی درباره حل بحران چاپ اسکناس و خلق پول در زمان مبارزات انتخاباتی وی بوده است.ناصر همتی به عنوان رئیس بانک مرکزی ایران، خود یکی از متهمان اصلی چاپ بی رویه پول بدون پشتوانه در کشور بوده است. یکی از دلایل مطرح شدن مساله چاپ بی رویه پول در کشور در زمان تبلیغات انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۴۰۰ این بود که همتی نیز در قامت کاندیدا حاضر شده بود.
مساله افزایش رقم پایه پولی در دولت دوم روحانی و بیش از همه چاپ اسکناس و خلق پول در ان دوران نه مساله پنهانی است و نه شاید کمتر کسی آن را ازیاد برده باشد. فراموش نکنیم که امضای قطعا امضای همتی نیز پای اسکناس‌های چاپ شده بدون پشتوانه در آن دوران وجود دارد.در حالی که تورم مزمن در طول دهه‌های اخیر به یکی از معضلات اصلی اقتصاد ایران تبدیل شده در سال‌های گذشته با جهش این شاخص اثرگذار بر تمام بخش‌ها، آثار منفی تورم بیش از پیش خود را نشان داده است. رشد شاخص بهای تولیدکننده و مصرف کننده به‌صورت مستقیم بر رفاه مردم از یک‌سو و غیرقابل پیش‌بینی بودن اقتصاد و در نتیجه کاهش سرمایه‌گذاری‌ها از سوی دیگر اثر داشته است.
بررسی ریشه‌های اصلی جهش‌های تورمی اخیر ما را به سیاست‌های دولت می‌رساند. در کنار متغیر‌هایی مانند نرخ ارز و افزایش هزینه‌های تولید، در سال‌های اخیر، رشد پایه پولی و نقدینگی یکی از مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر تورم بوده است؛ متغیری که از ناترازی بودجه‌های سنواتی به‌خصوص بودجه سال‌جاری زاییده شده است. دولت روحانی برای تأمین کسری قابل توجهی که در بودجه ۱۴۰۰ وجود دارد، از منابعی استفاده پول بدون پشتوانه چطور کار میکند؟ کرده که بر حجم پایه پولی افزوده است. یکی از این منابع استفاده از منابع صندوق توسعه ملی بدون دسترسی ارزی آن است که به عنوان موتور محرک رشد نقدینگی عمل کرده و خود را در افزایش دارایی‌های خارجی بانک مرکزی نشان داده است. همچنین افزایش بدهی‌های بخش دولتی به بانک مرکزی عامل دیگری است که بخصوص در ماه‌های نخست سال ۱۴۰۰ موجبات رشد بالای پایه پولی را فراهم کرد. در نتیجه نقدینگی در سال۱۴۰۰ با عبور از مرز ۴،۰۰۰ میلیارد تومان و در پایان مهرماه سال ۱۴۰۰ با ۴۲۲۷ میلیارد تومان، در بالاترین قله تاریخی خود ایستاد.
عبدالناصر همتی رئیس پیشین بانک مرکزی و رقیب سیدابراهیم رئیسی در انتخابات سال ۱۴۰۰ حال درحالی ریشه مشکلات اقتصادی کشور و به طور خاص پشت پرده گرانی‌ها و تورم را رشد پایه پولی و نقدینگی می‌داند که گویا فراموش کرده است که، رکورد‌های تاریخی سالانه رشد نقدینگی پس از انقلاب در دوره مسئولیت او در بانک مرکزی ایجاد شده (رشد ۴۰.۶ درصدی نقدینگی در سال ۱۳۹۹) و از این‌حیث لقب سلطان پول بدون پشتوانه چطور کار میکند؟ رشد نقدینگی را از آن خود کرده است. بر این اساس توجه به رشد پایه پولی به عنوان یک شاخص می‌بینیم که تا قبل از شروع فعالیت دولت سیزدهم نیز رشد پایه پولی سالانه در مرداد ۱۴۰۰ در حدود ۴۲.۱ درصد تحقق یافته بود که رشد مذکور در انتهای سال به رقم ۳۱.۴ درصد رسیده پول بدون پشتوانه چطور کار میکند؟ است.
حقیقت این است که روش چاپ اسکناس و خلق پول در همه سال‌های اخیر به روش دولتها برای جبران کسری خود تبدیل شده است. فاجعه‌ای که حالا محسوس‌تر از همیشه در کمین نشسته است این شده که با آزاد کردن عقرب خطرناک خلق پول توسط دولتها حالا اژد‌های تورم در حال تنوره کشیدن و بلعیدن شاخص‌های اقتصادی کشور است. حلقه‌های در هم تنیده شده چاپ پول، افزایش تورم، از کار افتادن بازوی تولید و در نهایت بحران اقتصادی که در حال ویران کردن زندگی شهروندان است از جمله اخطارهایی است که بارها داده شد و حالا روشن‌تر از همیشه دیده می‌شود.
سیستم پول بدون پشتوانه چگونه کار میکند؟
سیستم پولی جهان یک سیستم پول بدون پشتوانه (Fiat) است که در آن پول یک محیط ذخیره‌سازی برای قدرت خرید جایگزینی برای معامله‌ی پایاپای است. هر اسکناس دلار، یورو، ین، شمش طلا، یا هر پول دیگری که انتخاب کنید شما را قادر می‌سازد تا چیزهایی را بر حسب نیاز یا به دلخواه خریداری کنید، در نتیجه نظام پایاپای (معامله‌ی یک سرویس یا محصول با سرویس یا محصول دیگر) را تا حد زیادی از رده خارج میکند.
پول بنگاه‌های اقتصادی را قادر به توسعه و جوامع را قادر به ایجاد تخصص‌های فرعی میکند، در نتیجه به‌گونه‌ای از پیشرفت پویا به سمت آینده کمک میکند. به عنوان مثال، پیش از اینکه پول وجود داشته باشد، هرکسی که صاحب زمین بود مایحتاج خود را تولید می‌کرد و مازاد آن را با سایر افراد در ازای چیزهایی که نیاز داشت معامله می‌کرد.
پول با قابلیت ذاتی خود برای ذخیره‌ی قدرت خرید این سیستم را تغییر داد، در نتیجه به مردم این فرصت را داد تا برای آینده و برای تخصص پیدا کردن برنامه‌ریزی کنند. به عبارت دیگر، اگر شما گندم خوبی بکارید، پس می‌توانید در گندم تخصص پیدا کنید، و تجهیزات خود را بخرید، کارگر استخدام کنید، و به دنبال خرید زمین مجاور خود برای توسعه‌ی مزرعه‌ی گندم باشید.
بازارها و بانکهای مرکزی ارزش نسبی اسکناس (پول رایج) را بر اساس اینکه یک کشور خاص چگونه خود را مدیریت میکند، وضعیت فعلی اقتصاد آن، و تأثیر متقابل این دو عامل بر نرخ بهره، تعیین میکنند.
بخش عمده‌ی پول جهانی پول بدون پشتوانه نامیده می‌شود، یعنی به این خاطر به عنوان پول پذیرفته شده است که یک دولت می‌گوید این پول قانونی است، و مردم به قابلیت این پول برای ذخیره‌ی قدرت خرید اعتماد و اطمینان کافی دارند.
سیستم پول بدون پشتوانه بر اساس حکم یک دولت مبنی بر است که پولی که چاپ میکند، پول قانونی برای انجام تراکنش‌های مالی است. پول قانونی به این معناست که پول به وسیله‌ی اعتماد و اعتبار کامل دولتی که آن را چاپ میکند، پشتیبانی می‌شود. به عبارت دیگر، دولت تضمین میکند که پشتوانه‌ی آن باشد.
پول بدون پشتوانه بر خلاف پول کالایی است، پولی که بر اساس کالای با ارزش باشد، یک شیوه‌ی ارزش‌گذاری که در گذشته از آن استفاده می‌شد. در گذشته، خود کالا به عنوان پول مورد استفاده قرار می‌گرفت. به عنوان مثال، استفاده از طلا، غلات، و حتی خز و سایر محصولات حیوانی به عنوان پول کالایی، پیش از سیستم فعلی پول بدون پشتوانه رواج داشت.
دیدگاه شما